Drzewo armatnie
W tropikalnych zakątkach globu, jak północne części Ameryki Południowej, znaleźć można niezwykłe i zaskakujące rośliny, w szczególności drzewa. Przykładem takiego niezwykłego drzewa jest czerpnia gujańska (Couroupita guianensis Aubl. (1775)) drzewo z rodziny czaszniowatych (Lecythidaceae) – DRZEWO ARMATNIE.
Jest to jedno z najpiękniejszych drzew z rejonów Ameryki Południowej (Brazylia, Kolumbia, Kostaryka, Ekwador, Gujana Francuska, Gujana, Panama, Peru, Surinam i Wenezuela). Popularnie nazywana jest drzewem armatnim ze względu na duże kuliste owoce przypominające kule armatnie (cannonball-tree (Ang.); abricot sauvage, arbre à bombres, arbre à boulet de canon (Fr.); abricó-de-macaco, abricoteiro-de-macaco, amêndoa-dos-Andes, castanha de macaco, curupita, macacarecuia (Port. – Braz.); bala de cañon, bola de cañon, coco de mono, granadillo de las huaca, mamey hediono, maraco, muco, palo de paraiso, palo santo, taparo de monte (His.); Kanonenkugelbaum (Niem.). Najczęściej spotyka się je w wilgotnych lasach rosnące wzdłuż rzek.
Jak wygląda drzewo armatnie? Z pewnością nie przypomina samej armaty. Czerpnia jest drzewem, może dorosną do 35 m wysokości [fot. 1]. Charakteryzuje się tym, że ma pojedynczy smukły pień [fot. 2] (jego średnica dochodzi do 70 cm, kora jest brązowawa i lekko podłużnie spękana) i regularną, wyraźnie kulistą koronę. Liście nie opadają na zimę, ponieważ jest to roślina tropikalna, na pędzie układają się w naprzemianległy sposób, choć regularność ta jest nieco zatarta w szczytowych częściach pędów, gdzie liście tworzą gęste parasole, a każdy element tego parasola ma do 30 cm długości.
Niezwykle ciekawie prezentują się kwiaty czerpni. Rozwijają się przede wszystkim na bezlistnych gałęziach znajdujących się pod koroną drzewa bezpośrednio z pnia (zjawisko to nosi nazwę kauliflorii). Ich średnica dochodzi do 8-12 cm. Składają się z 6 czerwono-różowych płatków korony. W części środkowej rozwijają się zrośnięte ze sobą pręciki w barwach białej, różowej i żółtej. Nocą kwiaty zaczynają bardzo intensywnie pachnieć. Wydzielająca się z nich intensywna i słodkawa woń przyciąga owady, ale głównie nietoperze, które są głównymi zapylaczami czerpni. Kwiaty czerpni nie wydzielają nektaru. Za to produkują dwa typy pyłku: produkowany przez grzbietowo rozmieszczone pylniki pyłek niepłodny pełniący role przywabiającą owady i duże tropikalne nietoperze oraz płodny pyłek produkowany przez swego rodzaju pylniki – podajniki. [fot. 3]
Jednak bez wątpienia najbardziej niezwykłymi są owoce czerpni. Są one imponujące. Brązowe kule o średnicy od 15 do 24 cm. Dojrzewają i wiszą na drzewie do około 1 roku. Owoc okryty jest grubą łupiną – niepękającą pokrywą. Wewnątrz owocu znaleźć można jadalny miąższ. Jednak, podobnie jak w przypadku owocu Duriana dość nieprzyjemnie pachnący, ale nie tak intensywnie. Miąższ wydziela nieprzyjemną mdławą woń. Woń jest nieatrakcyjna dla człowieka, jednak przyciąga inne zwierzęta, przede wszystkim dzikie świnie. W każdym owocu zawiązuje się bardzo duża ilość nasion od 200 do 300. Waga dojrzałego owocu osiąga około 1500 gr.
Rośliny sadzone w Azji rzadko kwitną i owocują, prawdopodobnie z powodu braku zapylających je nietoperzy. [fot. 4]
Gatunek sadzony jest powszechnie w tropikach jako drzewo ozdobne ze względu na efektowne kwiaty. Najczęściej stanowi ciekawostkę botaniczną umieszczaną z dala od głównych alejek spacerowych głównie ze względów bezpieczeństwa – zagrożenie obrażeniami w czasie spadania owoców.
W Polsce czerpnia może być uprawiana tylko i wyłączę w odpowiednio przystosowanych do tego celu pomieszczeniach (może znieść spadek temperatury do -1°C, ale jedynie chwilowo). Nasiona czerpni można bez trudu zakupić poprzez sieć internetową (kosztują około 5 zł). Nasiona przed wysiewem należy namoczyć w ciepłej wodzie (25 C°) przez 24h. Następnie wysiać na głębokość 3 mm tak aby góra nasionka była lekko widoczna. Gleba o pH 5,5-7,5 z dodatkiem żółtego piasku. Podlewanie regularne. Stanowisko słoneczne. Zachować stałą temperaturę powyżej 29 C°. Kiełkowanie od 2 miesięcy do pięciu.
Czerpnia lokalnie nazywaną jest Ayahuma. Wszystkie części rośliny są wykorzystywane w tradycyjnej medycynie. Ayahuma posiada antybiotyczne, przeciwgrzybicze, antyseptyczne i przeciwbólowe właściwości. Kora jest stosowana w leczeniu przeziębienia i bóli żołądka. Sok z liści jest stosowany w leczeniu chorób skóry i malarii.
Zewnętrzna część owocu (egzokarp – podobny charakter do łupiny orzecha włoskiego) lokalnie jest wykorzystywany jako pojemnik. Często zdobiony i bardzo dekoracyjny (pamiątka-rękodzieło ludowe z wyprawy).
Źródła:
Albrecht Llamas K., 2008: Tropical Flowering Plants. Portland: Timber Press.
Couroupita guianensis (ang.). The Plant List. [dostęp 2012-02-23].
Couroupita guianensis. NTBG: Plant details. [dostęp 2012-02-23].
Regina V., Uma Rajan K.M., 2012: Phytochemical analysis, antioxidant and antimicrobial studies of fruit rind of Couroupita guianensis (AUBL), INT J CURR SCI 2012, 262-267
Rohwer J., 2002: Atlas roślin tropikalnych. Warszawa: Horyzont.
Stevens P.F. 2001: Angiosperm Phylogeny Website (ang.).
