Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.) to jedna z tych roślin, którą poznajemy już we wczesnym wieku i to najczęściej od tej nieprzyjemniej strony. Swędzenie, zaczerwienienie, wysypka to częste efekty spotkania z pokrzywą.

Wszystko przez pokrywające łodygi i liście włoski wydzielające substancje parzące. Dziś często bywa traktowana jako chwast, jednak w przeszłości jej rola była o wiele większa. Na szczęście obecnie powraca do łask i coraz częściej pojawia się w życiu człowieka pod bardzo różnymi postaciami.

Roślina włóknista

Jeszcze przed epoką neolitu, okresem udokumentowanej uprawy lnu, to właśnie z pokrzyw pozyskiwano włókna. Tkaniny z nich znajdowane są w Europie na stanowiskach archeologicznych już z epoki brązu. Są jednak bardzo nietrwałe i trudne do przechowywania. Trzeba jeszcze podkreślić, że w epoce neolitycznej pokrzywa nie była powszechnie występującą roślina. Wymaga ona stanowisk bogatych w substancje pokarmowe, a tych jest dziś dużo ze względu na masowa hodowle zwierząt, nawożenie itp. Kiedyś jednak pokrzywy w potężnych łanach rosły jedynie nad brzegami rzek.

Pokrzywy jako rośliny przędzalnicze powszechnie opisywane były w XII wieku. Traktowane były jako rośliny włókniste mniejszej wartości, choć do XVII wieku wartość jako rośliny na przędzę rosła. Materiały z włókien pokrzywowych wykorzystywano do produkcji szpagatu, lin i tkanin tzw. grubych - żaglowych, workowych, namiotowych. Wykorzystywano również do produkcji bielizny, czego dowodem są słynne na ów czas pokrzywowe prześcieradła z francuskiego miasta Angers. Obrusy i prześcieradła z pokrzyw stosowano m.in. w Szkocji i Tyrolu. Pokrzywa była również podstawowym materiałem na mundury armii francuskiej w czasie wojen napoleońskich.

Włókna pokrzyw nie nasiąkają i nie gniją w wodzie i z tego powodu używane były do wyrobu sprzętu rybackiego. Jeszcze w XIX wieku wyrabiano z tych pokrzyw tkaniny oraz sita do cedzenia miodu i przesiewania mąki.

Wraz z postępem technicznym i odkryciami, w tym botanicznymi, włókna pokrzywowe wyparte zostały przez jedwab i bawełnę. Bawełna, dziś to najważniejsza roślina w produkcji tekstylnej, jest również prastara rośliną uprawną, znana już przed 5000 lat w dolinie Indusu, a nieco później również w Peru. Na naszej szerokości geograficznej zyskała popularność dopiero z rozwojem morskiego transportu.

Pokrzywa wracała do łask najczęściej w czasie kryzysów, czego przykładem może być okres I wojny światowej, kiedy z pokrzywy wyrabiano tkaniny ubraniowe, a w Berlinie działało Berlińskie Towarzystwo Uprawy Pokrzywy wypłacające premie pieniężne za ich uprawę. Efektem tego była ogromna produkcja pokrzywowych tekstyliów szacowana w 1916 na 2,7 tys. ton. Od lat 30. do co najmniej 50. XX wieku także w Związku Radzieckim produkowano z pokrzywy powrozy i tkaniny opatrunkowe.

W drugiej połowie XX i na początku XXI wieku w kilku instytutach badawczych wciąż utrzymywano klony pokrzyw o podwyższonej zawartości włókien i zwłaszcza na przełomie wieków zintensyfikowano prace badawcze nad ich technicznym wykorzystaniem. Wiodące znaczenie w tych badaniach mają instytucje badawcze z Niemiec, Austrii, Finlandii i Włoch.

Wraz z rosnącą popularnością produktów przyjaznych środowisku rośnie zainteresowanie tkaninami z pokrzyw. Tkaniny utkane z pokrzyw mają nieco połyskującą fakturę, są delikatniejsze od tkanin lnianych i mocniejsze niż bawełniane. Z włókien pokrzywy można wytwarzać również papier. Surowcem papierniczym mogą też być odpadki powstające przy produkcji włókien.

Roślina kosmetyczna

Pokrzywa od pradziejów wykorzystywana jest do pielęgnowania urody. Z liści pokrzywy otrzymuje się chlorofil a i b. Ma on szerokie zastosowanie w produkcji kremów, maseczek i toników. Kosmetyki z pokrzywy wykorzystywane są one do pielęgnacji skóry i włosów skłonnych do przetłuszczania się. Pokrzywa pozwala też zwalczyć łupież.

Roślina jadalna

Pokrzywa zwyczajna (jak również inne gatunki pokrzyw) była rośliną jadalną w wielu regionach Polski i Europy. Zwykle traktowana była jak pożywienie głodowe. Jej spożycie w Polsce spadało, zwłaszcza na początku XX w., a od II wojny światowej stało się incydentalne, ograniczone głównie do zjadania na surowo jako przekąska. Młode pokrzywy (stare są włókniste i zawierają szkodliwe dla nerek cystolity) stanowią cenny składnik pokarmowy ze względu na dużą zawartość i zróżnicowanie soli mineralnych, witamin i białek. Spożywano je jako warzywo, sporządzano z nich zupy lub okrasę do ziemniaków albo placki.

Pokrzywy mogą być spożywane analogicznie jak szpinak warzywny. W celach spożywczych zbiera się młode rośliny o wysokości 15–20 cm w okresie od przedwiośnia do maja (później ew. tylko młode liście z wierzchołków pędów), które spożywa się po obróbce cieplnej lub wysuszeniu. Suszone liście używane są do sporządzania zimą rozgrzewających naparów. Z nasion zaś tłoczono olej o przyjemnym smaku, stosowany także do celów oświetleniowych.

Pokrzywa zwyczajna może służyć do zaprawiania piwa. Do tego celu wykorzystuje się tylko młode pędy. Liście pokrzyw wykorzystywane były również do konserwowania żywności – owinięte nimi mięso, ryby i owoce dłużej zachowywały świeżość.

Świeże pokrzywy działają także jako odstraszacze much i jako produkt naturalny, mogą być umieszczane w pomieszczeniach do przechowywania żywności.

Sok ze świeżych liści bywa używany jako roślinny zamiennik podpuszczki przy wyrobie serów podpuszczkowych (pozwala na wyrób nabiału wegetariańskiego).

Roślina barwierska

Chlorofil pozyskiwany z pokrzyw wykorzystywany jest jako zielony barwnik spożywczy oznaczany kodem E140, jak również zielony barwnik wykorzystywany w farmaceutyce, produkcji kosmetyków i barwieniu tkanin. Liście i korzenie mogą służyć także do barwienia białych jajek odpowiednio na zielono i żółto.

Roślina pastewna

Pokrzywa jest bardzo cenną rośliną pokarmową ze względu na dużą zawartość białka strawnego, bogactwo witamin, karotenów i soli mineralnych. Ze względu na parzące właściwości pokrzywy nie są zjadane w postaci świeżej na pastwiskach przez bydło i konie. Chętnie wyjadane są natomiast nawet w stanie świeżym przez kozy, świnie i kury. Po ścięciu i przewiędnięciu pokrzyw wszystkie zwierzęta roślinożerne chętnie się nimi pożywiają.

Zastosowanie w ogrodnictwie

Wyciąg wodny z pokrzyw (potocznie zwany „gnojówką z pokrzyw” – głównie ze względu na zapach) działa biostymulująco na inne rośliny. Zwiększa odporność roślin na atak owadów i grzybów chorobotwórczych, przyśpiesza wzrost roślin, a także aktywuje rozkład kompostu i odstrasza niektóre owady (mszyce, zwójkowate), a także roztocza. Wywar z korzeni i kłączy pokrzyw ma działanie antygrzybowe, skuteczne w przypadku mączniaka jabłoni i szarej pleśni malin. Potwierdzono także antygrzybowe działanie wyciągów z pokrzywy na inne patogeny, w szczególności wobec Alternaria alternate i Rizoctonia solani.

Poza tym….

Ze względu na dużą zawartość krzemionki i wapnia pokrzywy wykorzystywane były do czyszczenia kotłów i naczyń.

W XVIII i XIX wieku przypisywano sokowi ze świeżych pokrzyw zdolność zmiękczania stali, w którym to celu rozżarzony metal kilkakrotnie w soku pokrzywowym gaszono.

Pszczelarze sadzili pokrzywę wokół pasiek, by w ten sposób utrzymać żaby z dala od uli.

Żywot niektórych z naszych najpiękniejszych motyli dziennych, takich jak paź królowej, rusałka admirał jest nierozerwalnie związany z pokrzywą, ponieważ właśnie tylko liśćmi pokrzywy żywią się ich gąsienice.

Tekst:

Dr inż. Ewa Zaraś-Januszkiewicz

Literatura:

Bełdowska B., Guzewska J., 1987: Rośliny lecznicze – opis, zbiór, zastosowanie.: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa

Bühring U., 2010: Wszystko o ziołach. Świat Książki, Warszawa

Činčura F., Feráková V., Májovský J., Šomšak L., Záborský J., 1990: Pospolite rośliny środkowej Europy. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa

Czikow P., Łaptiew J., 1987: Rośliny lecznicze i bogate w witaminy. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa

Dowgielewicz S., 1954: Roślinne surowce włókiennicze. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

Emsley J., 2001: Nature's Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements. Oxford University Press, Oxford

Falińska K., 2004: Ekologia roślin. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Goulfier G., 2011: Pokrzywa w ogrodzie i kuchni. Wydawnictwo RM, Warszawa

Kaniewski K., Załęska Z., 1970: Surowce roślinne. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

Kłoszewska E., 1995: Użytkowanie dziko rosnących roślin przez ludność wiejską okolic Puszczy Knyszyńskiej. W: Andrzej Czerwiński: Puszcza Knyszyńska Monografia Przyrodnicza. Supraśl: Zespół Parków Krajobrazowych w Supraślu

Kohlmünzer S., 2003: Farmakognozja: podręcznik dla studentów farmacji. Wyd. V unowocześnione. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa

Kornaś J., Medwecka-Kornaś A., 2001: Geografia roślin.: Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Łuczaj Ł., 2004: Dzikie rośliny jadalne Polski. Chemigrafia, Krosno

Mowszowicz J., 1986: Flora jesienna. Przewodnik do oznaczania dziko rosnących jesiennych pospolitych roślin zielnych. WSiP, Warszawa

Nowiński M., 1970: Chwasty łąk i pastwisk. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa

Nowiński M., 1983: Dzieje upraw i roślin leczniczych. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa

Paluch A., 1984: Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław

Rutkowski L., 2006: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej.: Wyd. Naukowe PWN, Warszawa

Sudnik-Wójcikowska B., 2011: Rośliny synantropijne. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa

Galeria zdjęć