Kilka słów o przyrodniczych i innych symbolach wielkanocnych

Wielkanoc, mimo tego, że jest to najważniejsze święto chrześcijańskie, ma chyba mniej imponującą oprawę „dekoracyjną” w domach. A szkoda, ponieważ są to z „przyrodniczego” i „kulturowego” punktu widzenia święta niezwykłe, barwne, dynamiczne i bardzo radosne. W obchodach tych świąt dużą rolę odgrywa symbolika zaczerpnięta ze świata przyrody. To właśnie symbole budzącego się życia współtworzą wyjątkową atmosferę wielkanocną. Niestety wiele z tych tradycji i zwyczajów, choćby w dekorowaniu domów, odchodzi w zapomnienie.

Może wypada zacząć od definicja słowa SYMBOL. Często się ono pojawia, a skąd się wzięło? Słowo symbol pochodzi z greki (symbolon) i w tłumaczeniu oznacza przypadek. Operując symbolami, kojarzymy sytuacje, miejsca i bez zbędnego słowotoku w szybki i bezbłędny sposób przekazujemy sobie wiadomości czy informacje. Dlatego język symboli jest tak intrygujący, czasem zabawny.

Bardzo ciekawa symbolika związana jest z obchodami świąt, co jest zrozumiałe (to co w religii jest niepojęte, przybiera postać symbolu).

Okres Wielkanocy przepełniony jest wieloma symbolami, które bardzo często wywodzą się z pogaństwa i zostały zaadaptowane przez chrześcijaństwo. Przede wszystkim z tego względu na to, by „ludy nawracane”, poganie, mogli zrozumieć nową religię.

Wszystkie symbole, również te wielkanocne, mają swoje historyczne, kulturowe i oczywiście religijne wytłumaczenie.

A to te najważniejsze:

Chleb

Jest to najważniejszy symbol tych świąt. Chleb odgrywa w życiu każdego chrześcijanina bardzo ważną rolę. Jako symbol Wielkanocy oznacza coś, co karmi człowieka, co powstaje z płodów ziemi, które daje Bóg. Chleb jest elementem jednoczącym z Bogiem każdego człowieka, bo jest niezbędny do życia i jest celem każdego, ponieważ trzeba go wytwarzać, aby wykarmić swoje dzieci i samego siebie.

Jajko

Drugim symbolem w hierarchii ważności tych świat jest jajko, oznaczające nowe życie. Wykluwające się pisklę, jako symbol nowego życia, dopiero gdy wydostanie się ze skorupki może czuć się pełnowartościowe. Jajko jest symbolem życia w zamknięciu, bez Boga i dopiero wyjście na świat otwiera nowe możliwości, czyli w tym wypadku – życie według bożych przykazań. W obchodach świątecznych jajko przybiera niezwykłe postaci – postaci udekorowane. Zwyczaj zdobienia jaj znany był już w starożytności. Do Europy sprowadzili go najprawdopodobniej Persowie.

Mieszkańcy starożytnej Persji na wiosnę obdarowywali swych bliskich kolorowymi jajkami. Przed 5000 lat Chińczycy obdarowywali się kolorowymi jajkami wraz z nadejściem wiosny. Najstarsza polską pisanką, pochodzącą z X w. n.e., wykopano na Ostrówku w Opolu. Rysunki na jajkach były wtedy przede wszystkim znakami magicznymi, które miały chronić dom i obejście przed złymi duchami, urokami, czarami i chorobami. Wiara w magiczną moc pisanek była na tyle wielka, że w początkach chrześcijaństwa w Polsce, duchowni chcąc zlikwidować pogańskie zwyczaje zakazali spożywania jajek w czasie Świąt Wielkanocnych. Zakaz ten utrzymał się prawie 200 lat.

Dziś w każdym sklepie można kupić kolorowe farbki spożywcze, jednak lepiej jest skorzystać z metod barwienia jajek, jakie podpowiada natura. Dawniej wykorzystywano barwniki naturalne.

Brąz to barwa pojawiająca się na skorupkach za sprawą łupin cebuli. Łupiny gotuje się z octem i kiedy woda będzie bardzo brązowa wtedy dodać jajka i ugotować na twardo. Kolor brązowy otrzymuje się również z łupin i korzenia orzecha oraz igliwia jodły. A bardzo ciemny brązowy – z dębu i olchy.
Żółty to kolor z liści brzozy i olchy, z kory młodej jabłoni, z drewna morwy, z suszonych kwiatów jaskrów polnych, z rumianków, łusek szyszek oraz igieł modrzewiowych.
Czerwony otrzymuje się z kory kruszyny i dębu, z olchowych szyszek, owoców czarnego bzu, z suszonych jagód. Czerwone pisanki mają podobno magiczną moc, są symbolem miłości i życia.
Pomarańczowy powstaje dzięki marchwi i dyni oraz z połączenia czerwonego i żółtego.
Niebieski uzyskuje się z owoców tarniny.
Złoty otrzymamy przez połączenie brązowego z żółtym.
Czarny kolor powstaje z wygotowanych olchowych szyszek.
Fiolet zaś z płatków ciemnej malwy, a także poprzez mieszanie koloru czerwonego i niebieskiego.
Zielony to kolor z niektórych traw, ziół, w tym głównie z pokrzywy, liścia barwnika z młodego żyta.

Baranek

Na trzecim miejscu symboli wielkanocnych znajduje się baranek, zwierzę niewinne, potulne i bezbronne. Jest biblijnym symbolem ofiary, którą składa się Bogu na odpuszczenie grzechów. Jest on istotą nieskazitelną, nie popełnił nigdy żadnego grzechu i nie jest w stanie uciec. Również baranek kojarzy się z samym Chrystusem, który stał się takim barankiem bez skazy i wziął na siebie wszystkie nasze winy.

Woda

Woda to symbol czystości i oczyszczeniu. Jest to symbol sił witalnych, źródło zdrowia i czegoś niezbędnego do życia. Nie można przecież zapominać, że woda pojawia się już podczas chrztu i towarzyszy katolikowi niemalże w każdym momencie jego życia.

Palmy

To kolejny nieodzownym element świąteczny. W polskiej obrzędowości wielkanocnej do dzisiaj wzajemnie przenikają się wierzenia prasłowiańskich i elementy liturgii chrześcijańskiej. Takim przykładem są wielkanocne palmy. W ostatnią niedzielę postu (niedziela palmowa) święci się palmy, upamiętniające wjazd Chrystusa do Jerozolimy. W Polsce podstawowym budulcem wielkanocnych palm są wierzbowe gałązki i witki, a bazie, czyli męskie kwiaty wierzb jedną z ich naturalnych ozdób.

W Kościele katolickim wierzba jest symbolem zmartwychwstania i nieśmiertelności duszy. Czemu wierzba, czy jak dawniej mówiono – wierzbina?

Drzewo w ogóle jest jednym z najbardziej uniwersalnych symboli odradzającego się życia, osadzonym w tradycji na długo przed czasami chrześcijańskimi. Koroną podpiera niebo, korzeniami sięga świata podziemnego, zakwita kwiatami, karmi miodem i owocami. Tradycyjnie za święte uchodziło albo drzewo wiecznie zielone, albo to, które pierwsze wypuszczało wiosną liście. Skandynawowie posiadali wiecznie zielony jesion, z wielkim szacunkiem odnosili się do brzóz, celtyccy druidzi oddawali cześć dębom, ludy germańskie z wielką atencją odnosili się do lipy, a Grecy czcili oliwki. U Polan w panteonie świętych drzew znalazła się wierzba. Wierzono, że drzewo może udzielać człowiekowi siły żywotnej, stąd zwyczaj cięcia wiosną zieleniejących gałązek. A w symbolice chrześcijańskiej wierzba jest wyobrażeniem drzewa miłującego życie, gdyż potrafi rosnąć w każdych warunkach. Dziś dodatkowo domy i palmy dekoruje się gałązkami forsycji, czasem brzozy.

Po poświęceniu symbolicznie biło się palmami domowników, by zapewnić im szczęście na cały rok. Połknięcie bazi miało chronić przed wszelkimi rzucanymi urokami, chorobami, wzmacniać siły witalne organizmu, dodawać krzepy mężczyznom, a nawet wzmagać płodność kobiet. Wierzono w szczególną moc poświęconych bazi zdobiących palmy.

Palemki ustawione w domu miały chronić mieszkanie przed wszelkimi nieszczęściami. Smaganie się przez młodych wierzbowymi witkami pokrytymi baziami miało także mieć wpływ na zachowanie przez cały rok zdrowia, urody i siły.

W niektórych regionach palmę zatykano za święty obraz. Miała tam czuwać nad bezpieczeństwem domowników aż do następnej Wielkanocy, chronić gospodarstwo od piorunów, gradobicia, ognia, innych nagłych zjawisk związanymi z kaprysami natury oraz chorób. Często podczas letnich burz stawiano ją w pobliżu komina, by zagradzała drogę błyskawicom.

Po powrocie do domu z poświęconą palmą praktykowany był obyczaj wykonywania w obejściu różnych magicznych zabiegów przy użyciu poświęconej palmy. Gospodarz trzykrotnie uderzał nią we wszystkie węgła domu i zabudowań gospodarczych, co miało chronić przed biedą. Poświęconą palmą gładzono (”błogosławiono”) po karkach krowy i inne bydło wypędzane po raz pierwszy na wiosenny wypas. Podczas wypędzania krów święconą gałązką na pierwszy wypas mówiono:

Palma bije, nie ja biję.

Za tydzień wielki Dzień,

za sześć noc, Wielka Noc.

Ta praktyka miała zapewniać obfitość mleka, runa i zdrowie inwentarza.

Wierzono także, że gałązka z palmy włożona do ula chroni pszczoły, pozwala im na zdrowe rozmnażanie i zapewnia obfite zbiory miodu.

W wielu regionach Polski palmy wykonuje się z suszonych roślin. Dominują w nich przede wszystkim symboliczne kłosy zbóż.

Święcone

To niezwykły zwyczaj, praktykowany praktycznie tylko w Polsce (zwyczaj ten spotykany jest również w austriackiej Styrii). Łukasz Gołębiowski w książce pt."Lud polski, jego zwyczaje, zabobony" tak opisuje polskie święcone:

"Obyczaj to ludu polskiego – w tym dniu i kmiotek, i najuboższy człowiek zdobędzie się na kawał świniny przynajmniej, kiełbasę. placek i jaja, majętniejszy zaś na okazalsze święcone. (...) kto rezurekcyą zaspał, utrzymywano, że nie ma prawa jeść święconego."

W XVIII w. był to wręcz wielki kosz z jedzeniem. Dziś powinny to być następujące rodzaje pokarmów, z których każdy coś symbolizuje:

chleb, gwarantujący dobrobyt i pomyślność, jest dla chrześcijan przede wszystkim symbolem Ciała Chrystusa,
jajko to znak odradzającego się życia, zwycięstwa nad śmiercią,
sól to minerał życiodajny, dawniej wierzono w jej odstraszającą wszelkie zło moc,
wędlina zapewnia zdrowie, płodność i dostatek i znakiem, ze zakończył się post,
masło jest oznaką dobrobytu,
ser jest symbolem przyjaźni między człowiekiem a siłami przyrody,
chrzan symbolizuje wszelkie siły i fizyczną krzepę, wskazuje również na gorycz męki Pańskiej i śmierci, która została zwyciężona przez słodycz zmartwychwstania,
ciasto, przede wszystkim wielkanocne baby, kołacze i mazurki, do święconego koszyka weszło jako ostatnie i jest symbolem umiejętności i doskonałości; zgodnie z tradycją powinien to być wypiek domowy.

Nic święconego nie mogło się zmarnować, dlatego okruszyny ciast rozsiewano po ogrodzie, skorupki z jajek wynoszono na grządki, a ze święconego chrzanu robiono krzyżyki, które wkładano pod węgły domu. Pilnowano też, aby żadnych święconych okruszyn nie zjadły kury gdyż wtedy mogłyby piać jak koguty. Kawałki chleba, sera i kiełbasy dawano krowom i koniom, bądź zakopywano w ziemi na znak „że wszystko z niej pracą rąk wydostaje”

Rośliny cebulowe

Niewątpliwą symboliczną ozdobą domów w czasie Świat Wielkanocny są kwitnące rośliny cebulowe – np. hiacynty, narcyzy, krokusy. One, podobnie jak wykluwające się pisklęta, wychodzą na świat.

Śliwa tarnina

Krzew śliwy tarniny słynie z długich i ostrych cierni na pędach. Z jej gałązek pleciono dawniej koronę cierniową na znak cierpienia Chrystusa.

Bukszpan (gryszpan), cis, borówka (brusznica) i barwinek

Są symbolami nieśmiertelności.

Passiflora, czyli męczennica

Nazwa tego niezwykłego pnącza pochodzi od słowa passio oznaczającego męczeństwo. Kwiat męczennicy przypomina narzędzia Męki Pańskiej. Płatki symbolizują ostrze włóczni, słupki – gwoździe, a potrójny rząd włosków – koronę cierniową.

Rzeżucha

W zasadzie poprawna nazwa to pieprzyca siewna (Lepidium sativum). Znany zwyczaj wysiewania jej na Wielkanoc datuje się od XV wieku. W Europie poznano ją dzięki Rzymianom. Jest symbolem odradzającego się życia i sił witalnych.

Zajączek wielkanocny

Tak dokładnie to nie wiadomo, dlaczego zajączek stał się symbolem Świąt Wielkanocnych. Pierwsze wzmianki ukazały się w 1678 roku, kiedy to niemiecki profesor medycyny Georg Franck von Frankenau z Heidelbergu, napisał, że zajączek jako symbol Wielkanocy istniał w Regionie Elsas, Palatynacie i nad górnym Renem już od 300 lat. Wiosną zając podchodzi bardzo blisko człowieka w poszukiwaniu jedzenia i zachowuje się jakby się chciał bawić, dlatego zaczęto go wykorzystywać do wytłumaczenia dzieciom, kto położył koszyczek z kolorowymi jajkami w ogródku.

Z czasem bezpośrednio poprzedzającym Wielkanoc wiążą się także dwa starodawne rolnicze nakazy.

Pierwszy zabraniał siania jarych zbóż w dniach bezpośrednio poprzedzających Wielkanoc (począwszy od środy). Twierdzono, że zboże siane w tych dniach w czasie tzw. zamknięcia dzwonów, trwającego od Wielkiego Czwartku do Wielkiej Soboty, nie chce się ”wysypywać”, drugi zalecał sadzenie w tych dniach tylko ziemniaków.

Jak widać człowiek, przyroda i religia od swoich pradziejów tworzą jedność.

Życząc [http://www.ckib.pl/aktualnosci/na-stole-swiecone-a-obok-baranek-koszyczek-pelny-barwnych-pisanek/, dostęp 11.04.2014 r.]:

Na stole święcone, a obok baranek,

Koszyczek pełny barwnych pisanek

I tak znamienne w polskim krajobrazie

W bukiecie srebrzyste, wiosenne bazie.

Zielony barwinek, fiołki i żonkile

- Barwami stroją uroczyste chwile.

W dom polski wiosna wchodzi na spotkanie,

Gdy wielkanocne na stole śniadanie.

Pozdrawia Ewa Zaraś-Januszkiewicz ;-)